1. Chùa Côn Sơn ở đâu
Chùa Côn Sơn nay thuộc xóm Côn Sơn, xã Sơn Tiến, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, địa điểm này thuộc các xã Bạch Sơn, Lê Định, Tuần Lễ, tổng Yên Ấp, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh.
Di tích nằm dưới chân núi Thiên Nhẫn, cách ngọn Hoàng Tâm – địa điểm chính của thành Lục Niên (di tích khởi nghĩa Lam Sơn). Nơi đây thuộc vào hệ thống di tích, thành lũy khu căn cứ Đỗ Gia của khởi nghĩa Lam Sơn, trên đất Hương Sơn ngày nay. Chùa được xây dựng vào thế kỷ 15. Tương truyền, chùa có tên Côn Sơn là do Nguyễn Trãi đặt cho để tưởng nhớ đến quê hương của ông.
2. Sự tích chùa Côn Sơn
Sau nhiều năm dấy binh khởi nghĩa mà nghĩa quân Lam Sơn chỉ kiểm soát được vùng rừng núi Thanh Hóa. Trước tình hình đó, tướng Nguyễn Chích đã đề nghị chuyển hướng chiến lược vào đất Nghệ An (tức Nghệ An và Hà Tĩnh ngày nay), nơi đất rộng, người dân có truyền thống chống giặc ngoại xâm làm đất đứng chân vững chắc để phản công giải phóng phần còn lại của đất nước. Mảnh đất Đỗ Gia được lựa chọn như là một khu căn cứ địa nhiều đồn bốt, thành lũy bao quanh chốt chặn những mạch máu giao thông thủy, bộ trọng yếu. Lúc đầu mới vào huyện Đỗ Gia, Lê Lợi lấy động Tiên Hoa, nằm sâu trong khu căn cứ làm nơi đặt đại bản doanh và bộ chỉ huy của nghĩa quân.
Những năm sau đó, do lực lượng ngày càng lớn mạnh về mọi mặt và đã chiến thắng nhiều cuộc tấn công của quân Minh xuất phát từ thành Nghệ An, Bộ chỉ huy quyết định chuyển đại bản doanh và sở chỉ huy lên thành Lục Niên – nơi địa đầu của căn cứ Đỗ Gia, được đặt trên ngon Hoàng Tâm có sông Lam, sông La và sông Ngàn Phố chắn ở ba phía.
Từ đỉnh núi này cũng là điểm cao nhất của thành Lục Niên, xưa kia nghĩa quân có thể quan sát bằng mắt thường thành Nghệ An và hiện nay khi đẹp trời, không có mây mù chúng ta có thể thấy rõ thành phố Vinh (Nghệ An). Điều này cho thấy nghĩa quân lựa chọn địa điểm này để xây thành là có ý đồ; đã có bước chuyển mình rõ rệt chuyển sang thế chủ động phản công thành Nghệ An. Hỗ trợ thành Lục Niên là hệ thống công sự, kho tàng, bến bãi, đường sá vệ tinh mà hiện nay mới chỉ bước đầu khảo sát thực địa trong vòng bán kính 1km của thành đã phát hiện được nhiều di tích như vậy như nền kiến trúc, trong đó có di tích chùa Côn Sơn.
Theo tư liệu điền dã, địa điểm chùa Côn Sơn, xưa kia là nơi cất giấu lương thực, của cải và vũ khí chiến đấu của nghĩa quân Lam Sơn. Sau khi đất nước trở lại thái bình, Nguyễn Trãi đã cho xây dựng chùa Côn Sơn tại đây như một sự đền đáp dành cho nhân dân đã cưu mang, giúp đỡ nghĩa quân trong lúc gian khổ chiến đấu chống quân thù ở mảnh đất này.
3. Đôi nét về chùa Côn Sơn
Chùa Côn Sơn thờ Phật và tưởng nhớ công lao Nguyễn Trãi
Chùa Côn Sơn trước đây được thờ Phật. Để tưởng nhớ công ơn của Nguyễn Trãi đối với dân, với nước, sau khi mất, vợ chồng ông được nhân dân tạc tượng thờ trong chùa bên cạnh Phật. Hàng năm đến ngày sóc vọng, lễ tết, Phật đản, nhân dân và những phật tử hành hương đến chùa Côn Sơn thắp hương cầu mong cho quốc thái, dân an, thiên hạ thái bình, thịnh trị.
Khuôn viên chùa Côn Sơn rộng rãi
Chùa Côn Sơn tọa lạc trong một khuôn viên rộng 6548m2, xung quanh có nhiều cây cối, vườn chè bao bọc. Phía sau là đồi núi thoai thoải tạo nên cảnh quan u tịch và thâm nghiêm ở chốn cửa Phật. Nhà chùa có hình chữ Công (工), kiến trúc theo lối nhà kẻ được chia thành 3 gian. Bốn vì được kết nối lại với nhau thông qua các xà dọc tạo nên bộ khung chịu lực cho ngôi chùa. Phía tả hữu có cột quân với các nghé bẩy hiên vươn mình ra xa đỡ lấy mái, làm tăng thêm không gian cho công trình. Mái lợp ngói mũi, xung quanh xây dựng tường bao bọc.
Ngôi chùa cao 3,70m, mặt bằng 32,50m2, được 18 cột trụ tròn đứng trên đá kê chân cột, vuông góc với nền nhà, trong đó có 2 cột quyết trụ vuông, 8 cột quân (cao 2,20m), 6 cột cái (cao 2,80m) và 2 cột trốn. Trên cột quyết ghi đôi câu đối bằng chữ Hán ca ngợi đức từ bi của nhà Phật:
Phiên âm:
Phật hiệu nhất xưng phi nghiệp chướng
Từ bi nhị tự cứu quần sinh
Dịch nghĩa:
Đến với cõi Phật mọi nghiệp chướng sẽ tiêu tan
Bằng hai chữ từ bi cứu vớt chúng sinh
Kiến trúc chùa Côn Sơn
Xét về mặt kiến trúc, đáng chú ý là bộ vì kèo thư ba được tạo tác theo biến thể kiểu chồng rường nhưng không có đấu với những tấm ván dày khoản 0,08m, rộng 0,30m chồng lên nhau lấp đầy vĩ ruồi tạo nên sự vững chãi cho ngôi nhà. Để tạo không gian rộng rãi tiện cho việc hành lễ, vì kèo thứ hai được tạo khác với các vì còn lại. Các cột cái nhường chỗ cho các cột trốn đặt trên đấu vuông thót đáy, được các xà dọc đỡ lấy. Mái chùa lợp ngói mũi đất nung. Kết cấu mái được cấu tao bởi hoành tải, rui mèn.
Về điêu khắc
Về điêu khắc hiện chùa có 8 pho tượng trong đó có 6 pho tượng Phật, 1 pho Nguyễn Trãi, 1 pho Nguyễn Thị Lộ. Tượng Phật mặc áo cà sa, ngồi thiền xếp bằng trên đài sen, khuôn mặt đầy đặn, cân đối, hài hòa được sơn son, thếp vàng đã xỉn màu có giá trị về nghệ thuật và cổ vật, toát lên vẻ từ bi, phổ độ. Tượng Nguyễn Trãi, đầu đội mũ cánh chuồn, hai mặt nhìn về phía trước biểu lộ sự thông minh, uyên bác. Tượng Nguyễn Thị Lộ trông hiền thục, phúc hậu.
Chùa Côn Sơn là một ngôi chùa cổ còn giữ được nhiều chi tiết gốc có giá trị lịch sử văn hoá cao cần được giữ gìn nghiên cứu, tôn tạo và bảo vệ, phát huy tác dụng. Chùa Côn Sơn là một minh chứng đáng tin cậy cho truyền thống yêu nước lâu đời của nhân dân địa phương, tỉnh nhà nói riêng và cả nước nói chung… Nếu có dịp đến Sơn Tiến, mời các bạn đến thăm ngôi chùa Côn Sơn này nhé!